حقوق واجب یک نفر در قبال دیگران؟
یکی از مؤلفه هایی که در تعیین حقوق نقش دارد، محیط زندگی انسان و چگونگی ارتباط وی با آن است. انسان در خلأ زندگی نمی کند، در جهانی زندگی می کند که موجودات هستی پیرامون وی را گرفته اند و لذا یکی از شؤون بشر، تعامل با هستی است. این تعامل می تواند سازنده و یا مخرّب باشد. چگونگی رفتار بشر تأثیر مستقیم بر هستی می گذارد. تمام اجزای ریز و درشت و مرئی و نامرئی هستی، ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند. هر حرکت بشر، بر نظام هستی تأثیر می گذارد. بنابراین، اگر بنا است حقوقی برای انسان تعریف و تنظیم شود، باید به گونه ای باشد که نظام هستی آسیبی نبیند. همان گونه که انسان حق ندارد به خود ستم کند و خویشتن اصیل را از مقام و منزلتی که دارد پایین بکشد، همچنین حق ندارد که به محیط زیست و جهان پیرامونش ستم کند. حقوق انسان باید با توجه به محیط پیرامونی بشر و جهانی که در آن زندگی می کند، تدوین شود.

خداوند در این باره می فرماید: (لو اتبع الحق اهوائهم لفسدت السموات و الارض و من فیهنّ - اگر حق از هوسهاى آنها پیروى کند، آسمانها و زمین و همه کسانى که در آنها هستند تباه مى‏شوند!. مؤمنون 71) لازم است توجه شود که دو عنصر حبّ در مقابل یکدیگرند یکی حق و دیگری هوی. اگر قانون بشر بر اساس میل و هوس باشد، آسمان و زمین به فساد کشیده می شود و نتیجه همان می شود که خداوند می فرماید: (ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس - فساد، در خشکى و دریا بخاطر کارهایى که مردم انجام داده‏اند آشکار شده است. روم 41) ره آورد حقوق بشری که بر اساس تفکر اومانیستی تنظیم شده باشد، چیزی جز فساد و تباهی نظام هستی نیست. تفکر غیر الهی به خود اجازه می دهد که به هر شخص و کشوری که خواست یورش ببرد و آن را نابود کند. خداوند درباره حاکمان غیر دینی می فرماید: (إن الملوک إذا دخلوا قریة أفسدوها - پادشاهان هنگامى که وارد منطقه آبادى شوند آن را به فساد و تباهى مى‏کشند. نمل 34) نابودی کشورها ره آورد حقی است که قدرتمندان برای خود قائل اند و این گونه حق ها ریشه در تفکّر انسان مداری دارد.
این در حالی است که قرآن کریم می فرماید: که خداوند شما را در زمین قرار داد تا آن را آباد کنید؛ (... و استعمرکم فیها - اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادى آن را به شما واگذاشت!. هود 61) آبادانی زمین نیز جز از راه ایمان و تقوا به دست نمی آید: (و لو أن اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض - و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان مى‏آوردند و تقوا پیشه مى‏کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها مى‏گشودیم. اعراف 96).
حال اگر حقوق انسان بر اساس وحی و ایمان و تقوا تنظیم شود، زمین نیز آباد خواهد شد و اما اگر بر مبنای هوس باشد، ره آوردی جز فساد و نابودی نخواهد داشت. حقوقی که طبیعت را نابود سازد، آیا می تواند حق واقعی باشد؟ و اگر زمین به فساد کشیده شود، آیا زیان آن به خود بشر بر نمی گردد؟ و اگر قانون بشر، در نهایت زیان آور باشد، می توان آن را حق نامید و تأمین کننده حقوق بشر دانست؟
سؤالی که مطرح کردید، هرچند سؤالی مهم و دانستن آن بر هر انسانی بالاخص مسلمان لازم است، اما بسیار گسترده و کلی می باشد که ما سعی کردیم پاسخ شما را در حد امکان بطور خلاصه بیان کنیم.
همانطور که گفتیم پی بردن به حقوق موجودات، مسئله ای نیست که با عقل بشر قابل دسترسی باشد. ما و همه موجودات عالم، مخلوق و ساخته دست خالق یکتای جهانیم و هیچ کس بهتر از خالق، از حقوق و خواسته های مخلوق آگاهی ندارد. بنابراین ما انسانها ناگزریم برای درک و فهم حقوق و خواسته های موجودات عالم اعم از خود و دیگران، دست به دامان خداوند یکتا شویم و از او مدد جوییم.
از وظایف معصومین(ع) که خلیفه و جانشینان خداوند در بین موجودات و انسانها می باشند بیان احکام و حقوقی است که هر یک از موجودات از آنها برخوردارند و دیگران موظف به رعایت آنها می باشند. یکی از منابعی که در عین دقت و جامعیّت به مسئله حقوق پرداخته است، رساله حقوق علی بن حسین امام سجاد (علیهم السلام) می باشد. در این کتاب انسانها بنابه جایگاه و موقعیّت اجتماعی که دارند از حقوق متفاوتی برخوردارند و همچنین با تغییر موقعیتشان در اجتماع موظف به رعایت حقوق متفاوتی می باشند. آنچه که باعث گستردگی پاسخ و به درازا کشیدن آن می شود نیز همین نکته می باشد. چرا که انسانها در اجتماع نقش های گوناگونی ایفا می کنند. گاه در نقش پدر و مادر ظاهر می شوند که موظفند حقوق مربوط به یکدیگر و حقوق مربوط به فرزندانشان را رعایت کنند. گاه انسان به عنوان معلم و استاد ایفای نقش می کند که موظف است حقوق دانش آموزان را بشناسد و رعایت کند و گاه در نقش قاضی، فرزند، همسایه، دوست و ... ایفای نقش می کند که موظف است حقوقی را در ارتباط با سایرین رعایت نماید.
بنابراین در صورتی که جایگاه خود و افرادی که به عنوان دیگران یاد کردید را مشخص می نمودید، ما نیز بهتر می توانستیم به شما کمک کنیم و حقوقی را که موظف به رعایت می باشید بیان نماییم. شما می توانید با مطالعه ترجمه این کتاب (رساله حقوق) که کتابی شیرین و دانستن مطالب آن نه تنها بر مسلمانان بلکه بر هر انسانی لازم می باشد، نسبت به حقوق واجب خود و دیگران آگاهی یابید و با رعایت آنها موجبات خشنودی خداوند را فراهم نمایید.
«حقوق از زبان مبارک امام سجاد (ع)»
به عنوان مثال یکی از فرازهای این کتاب (رساله حقوق) که با بحث ما در ارتباط است حق الله می باشد. اینکه انسان در برابر دیگران بالاخص خداوند موظف به رعایت چه حقوقی می باشد؟ امام سجاد (ع) در این باره می فرمایند: (پس حق خداوند که بزرگترین حـق است ؛ بر گردن تو آنست که فقط بنده او باشی و در عبادت و بندگی شرک نورزی ؛ پس وقتی که چنین بودی و بنده مخلص او شدی ؛ خداوند نیز بر خود واجب میکند که دنیا و آخرت ترا کفایت نموده و آنچه را که از دنیا و آخرت دوست میداری برای تو حفظ نماید).
و همچنین ایشان در فرازی دیگر درباره حق انسان نسبت به خودش و حق دوست و رفیق که مناسب این مجال نیز می باشد چنین می فرماید: (اما حق خودت بر خودت آنست که از تمام قوه و نیروی خدادادیت ؛ استفـاده کنی و خودت را در مسیر طاعت خداوند قرار دهی ؛ پس ادا نمائی حق زبانت را و حـق گوشت را وحق چشمت را و حق دستت را وحق پایت را و حق شکمت را و حق عورتت را و در ادای این حقوق از خدا کمک بخواهی و به او اتکاء کنی).
( اما حق رفیق و هم صحبت بر تو آنست که اگر علم و کمالی داری و میـتوانی به گونه ای صحبت کنی که از تو استفاده کند و بیاموزد پس صحبت کن وگرنه اجازه بده او صحبت کند تا تو استفاده کنی و احترامش را نگه دار همانطوریکه دوست داری او احترام ترا حفظ کند .
کوشش کن که در کارهای نیک و رساندن فائده همیشه پیش قدم باشی و اگر او پیشی گرفت و نفعی به تو رساند تو هم به بهترین وجه تلافی کن و در دوستی و محبت با او کوتاهی نکن ؛ بر خودت لازم بدان که اورا نصیحت کنی و در گرفتاریها و بلاها از او به قدر توان محافظت نمائی و در تمام موارد یار و یاور او باش ؛مگـر اینکه میل بـه طرف معصیت و گناه نماید که در این صورت باید اورا باز داری و برای او رحمت باش ؛ نـه عذاب و نقمت و نیست قوتی مگر به خداوند متعال).
امیدواریم توفیق مطالعه و عمل به این کتاب پر برکت نصیبتان شود و ما را نیز از دعای خیر فراموش نکنید.